ਧਰਮ ਕੁਝ ਖਾਸ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਾਜ਼-ਸਾਮਾਨ ਮਿਥਿਹਾਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ ‘ਰੱਬ’ ਕਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਨੁਭਵੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹਸਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਲ ਸਾਗਨ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਭਰਮ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀਜਨਕ ਅਤੇ ਭਰੋਸਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਅਤੇ ਡਾਕਿੰਸ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਧਰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਅਟੁੱਟ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਬਾਰੇ ਹੈ।’ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮਿੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਪੁਰਾਤਨ ਮਿੱਥ ਹਨ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵੀ ਧਰਮ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਇੱਕ ਸੰਕੀਰਨ ਧਰਮ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕੀਰਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਛਾਣਾਂ ਅਤੇ ਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਮਰਥਕ ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕੌਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਪਣਾ ਮਨਚਾਹਿਆ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਵੀ ਠੀਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ; ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ‘ਅਮਰੀਕਨ ਧਰਤੀ’ ਕਹਿਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਇੱਕ ‘ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗ੍ਰਹਿ’ ਜਿੱਥੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਸਪੋਰਟ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਕੌਮਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਜਿਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਜੋ ਅੰਦਰ-ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲੋਕ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਸਲਵਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਗੁਣ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ – ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਅਯੋਗ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਆਗਿਆਕਾਰੀ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਧਰਮ ਵਾਂਗ, ਸਿਰਫ਼ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਲਪਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਥਿਰ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਵਾਂਗ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਨਾਂ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਸਭ ਮਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਆਪਣੇ ਦੇਵਤੇ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜੀਣ ਅਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਪਿਤ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਕਲੀ ਚਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਲਈ ਜੀਣ ਅਤੇ ਮਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੁਆਰਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਿਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਤ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਕੇ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ ਆਗਿਆਕਾਰਤਾ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਸਲ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਹੋਂਦ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵ-ਮੌਜੂਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਸਵੀਕਾਰ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੁਆਰਾ ਕੌਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਗਿਆਕਾਰਤਾ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸੰਕੀਰਨ ਨਫ਼ਰਤ, ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਡਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜੋ ਕਿ ਅਕਸਰ ਬੰਬਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਦੀ ਝੰਡਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ; ਉਹ ਸਮਾਰਕ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯੁੱਧ ਨਾਇਕਾਂ ਲਈ ਬਣਾਏ ਸਨ; ਉਹ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਕਸ਼ੇ ਜੋ ਖੇਤਰੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਪਿਛਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਇੱਕ, ਇਕਸੁਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਲਈ ਲੜਨਾ, ਜੀਣਾ ਅਤੇ ਮਰਨਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਾਂਗ, ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਬਹੁਤ ਖਪਤਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਤੱਕ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਖੋਜ ਹੋਈ ਹੈ।ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਹਨਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ—ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਨੀਤੀ, ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-੧੯ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਅਤੇ ਸੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੨੦੨੦ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਰੇ ਈਸਾਈ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਧਰਮ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਕੈਥੋਲਿਕ ਚਰਚ ਦੀ ਸੰਸਥਾਗਤ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਸੁਪਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਈਸਾਈ ਅਨੁਭਵ ਆਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਸਮਰੂਪਤਾ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਮਰੂਪ “ਇਕਬਾਲੀਆ ਰਾਜ” ਯੂਰਪੀਅਨ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੇ ਮੱਧਯੁਗੀ ਖਾਤਮੇ ਨੇ ਅਗਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੋ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ: ਉਹ ਹੱਦ ਜਿਸ ਤੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉੱਚ-ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਸੰਕਟ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਉਭਾਰ ਲਈ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
੨੦੨੨ ਬੀਜਿੰਗ ਓਲੰਪਿਕ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਈਗਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁਸਲਿਮ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਚੀਨੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਬਾਈਕਾਟ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਨੇ “ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਰਾਧ” ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ।” ਅੱਜ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਲੱਭਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਤੱਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਮਿਆਂਮਾਰ ਦੀ ਬੋਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰੋਹਿੰਗਿਆ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ; ਅਤੇ ਹੰਗਰੀ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅ ਪਾਰਟੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆਂ ਹਨ; ਅਤੇ ਡੋਨਾਲਡ ਟਰੰਪ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਰਕ ਜੁਰਗੇਨਸਮੇਇਰ (ਮਾਰਕ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਹੈ) ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ “ਕ੍ਰਮ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ” ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੌਣ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੈਧਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਅਤੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ, ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤੈਅ ਸੀ। ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸਫੋਟ ਹੋਇਆ, ਧਰਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਲਈ ਰਾਹ ਬਣਾਇਆ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਣਰਾਜ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਕੈਥੋਲਿਕ ਚਰਚਾਂ ਨੂੰ “ਤਰਕ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ” ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਚਰਚ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਹੋ ਗਏ।
ਪਰ, ਧਰਮ ਨੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਯਾਦਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਕੱਲੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰੀ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ, ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਸਰਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਸਲਿਮ ਬੋਸਨੀਆ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰੇਬ੍ਰੇਨਿਕਾ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ, ਅਤੇ ਪੋਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਾਲੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ। ਵਿਦਵਾਨ ਹੁਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਹੀ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਵੀ ਅਸਥਿਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪਛਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਇਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ, ਪਛਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ।ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੌਣ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਹ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਸਾਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਵਾਂਗ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ “ਦੂਜੇ” ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੂਲ ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋ—ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ, ਨਸਲ, ਲੰਿਗ, ਕਿੱਤਾ, ਧਰਮ, ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਹੋਵੇ — ਹਰ ਇੱਕ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਪਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਮੂਹ ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤਾਕਤਾਂ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ “ਦੂਜੇ” ਅਕਸਰ ਉਹ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ਤਰਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਨਾ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੌਮਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਇਰਿਸ਼ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਗੇਲਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕੈਥੋਲਿਕ ਧਰਮ ਆਇਰਿਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਪਛਾਣਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਛਾਣਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਛਾਣਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਧਰਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੋੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ‘ਧਾਰਮਿਕ ਦੂਜੇ’ ਦੁਆਰਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਧੇਰੇ ਵਿਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਧਰਮ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਪੈਟਰਨ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਭਿੰਨਤਾ – ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਸਮੇਤ – ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੰਮ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈ-ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਮਿਲਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਪਦਾ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ। ਮਾਰਕ ਜੁਰਗੇਨਸਮੇਇਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ , ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੋਵੇਂ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹਨ।ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ (ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਰਾਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ) ‘ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਰਸਮੀ ਸੰਸਕਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਲਪਿਤ ਨੈਤਿਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਭਲੇ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਅਤਿਅੰਤ ਕਾਰਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਲਈ ਮਾਰਨਾ ਜਾਂ ਮਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕੌਮੀਅਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਪਰ ਕਈ ਨਾਗਰਿਕਤਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ)। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਜਨਨ (ਵਿਆਹ, ਤਲਾਕ, ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ, ਗਰਭਪਾਤ, ਜਨਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੀਤੀਆਂ) ਅਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
